Имрӯз Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мегардад. Маҳз дар ҳамин рӯз, 5 октябри соли 2009 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул шуда буд, ки он дурнамои рушди забони давлатиро дар асоси меъёрҳои муқарраргардида дар иртибот бо вазъи ҳуқуқии забони давлатӣ, аз ҷумла меъёрҳои истифодаи дигар забонҳо дар шароити кунунии муносибатҳои дохилӣ ва хориҷии кишвар танзим ва муқаррар менамояд. Забон дар ҳамаи давру замонҳо як рукни давлатдорӣ буд. Аз рӯйи муносибати сарварони давлатҳо ба забон стратегия ва ҳадафҳои сиёсии ин ё он давлат муайян мегардид. Нуқтаи назари сарвар ва ходимони давлатӣ ба мақоми забон дар ҷамъият, тадбирҳои давлатӣ оид ба амали забонҳо ва роҳу усулҳои иҷрои он тадбирҳо дар маҷмуъ сиёсати давлатиро дар соҳаи забон ташкил медиҳанд.
Мақолаи номзади илми филология Сайрам БАҚОЗОДА, ки дар зер пешниҳод мешавад, дар бораи мавқеи имрӯзаи забони тоҷикӣ дар ҷомеа ва муносибати давлат ба он нақл мекунад.
Дар шинохт ва дарк кардани маънои ҳастии таърихӣ ва фарҳангии тоҷикон мафҳумҳои забон, адабиёт, саргаҳи ориёӣ, тамаддуни миллӣ, давлати Сомониён, бошишгоҳи таърихӣ ва фазои фарҳангии миллат, фарҳанги шаҳрӣ ва тафаккури илмӣ нақши китобӣ доранд.
Дар раванди воқеияти ҷаҳонии имрӯз, бахусус тамоюлҳои тахрибкори сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷаҳонгароӣ ва ҷаҳонисозӣ, агар ҳушёр набошем, манфиатҳои дарозумри миллатро ба эътибор нагирем, метавонанд ба ҳувияти миллат осеби ислоҳнопазир расонанд.
Таърихи тоҷикон аз ибтидо аз бедории рӯҳ оғоз ёфта, ватани ҷуғрофиёи миллати мо ҳудуди аслии маънавияти ориёӣ будааст. Чеҳраи аслии миллат, ҳастии таърихиву фарҳангиаш дар аҳди Сомониён, дар замоне, ки зимомдорони вақт манфиатҳои миллиро ба қадр шинохта буданд, шакл гирифт ва устувор шуд. Агар тоҷикон то имрӯз ҳувияти аслии миллии худро ҳифз карда бошанд, ин ба шарофати хидмати Сомониён ва сиёсати миллии давлатдории онон будааст. Ҳарчанд тоҷикон баъд аз фурӯпошии давлати Сомониён миллати чандпора шуданд ва ҳар пораи он дар сарзаминҳои гуногуни давлатию иҷтимоӣ қарор доштанд, вале устуворӣ ва ягонагии маънавиашонро аз даст надодаанд. Бинобар ин ҳам академик Бобоҷон Ғафуров дар китоби “Тоҷикон” таҷрибаи Сомониёнро ҳамчун васила ва омили эҳёи ҳувияти таърихӣ, фарҳангӣ ва миллии тоҷикон ба қадр шинохта, корбасти онро барои миллати мо тақдирсоз арзёбӣ карда буд.
Беҳуда нест, ки Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз оғози фаъолияташон таҷрибаи давлатдории Сомониёнро чун саромили ташаккули тавоноии миллӣ шинохта, ҳамиллатони моро ба дарки моҳияти сиёсати таърихии миллатдӯстонаи замони Сомониён фаро хонда буданд. Раҳбари давлат ин таҷрибаи таърихиро омили созандаи ваҳдати маънавӣ ва ҳамбастагии сиёсиву иҷтимоии миллати тоҷик эътироф кардаанд.
Дар роҳи ҳифз ва эҳёи ҳувияти миллии тоҷикон дар тӯли дарозои таърих фарзандони шарафмандаш, мисли Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Аҳмади Дониш, Айнӣ, Мирзо Турсунзода, Лоиқ, Шириншоҳи Шоҳтемур, Бобоҷон Ғафуров, Эмомалӣ Раҳмон ва даҳҳо шоиру нависандагон, донишмандону сиёсатмадорони мӯътақиди роҳи саодати миллат хидмат кардаанд. Яке дар сухан, дигаре дар амал бақои ҷовидонаи ин миллатро таъмин ва барои наслҳо замонат додаанд.
Муҳаққиқон аҳамият ва зиёни тамоюли ҷаҳонгароӣ ва ҷаҳонисозиро муайян кардаанд. Ба назари мо низ ин ҷараёнро манфиатҳои стратегии давлатҳои абарқудрат василаи амалӣ сохтани ниёзҳои нафсонии худ қарор додаанд ва таъсири манфиаш назаррас аст. Тахрибкорӣ ҳеҷ вақт заминасози ҳамфикрӣ ва ваҳдати ақидатӣ (хоҳ сиёсиву иқтисодӣ, хоҳ иҷтимоиву фарҳангӣ) намешавад. Чунин раванди зиёнбори ҷаҳонгароӣ ва ҷаҳонсозӣ бояд худшиносии ҳушёронаи миллиро тақвият бахшад. Дар ин замина донишманди зиндаёди тоҷик Муҳаммадҷон Шакурӣ барҳақ нигоштааст, ки “онҳое, ки гумон мекунанд имрӯз ҷаҳонгароӣ шинохти халқҳои дигар, кашфи асрори тамаддунҳои ношинохтаест, ба фикри банда, саҳв мекунанд. Албатта, бояд дигаронро бишносем, то ҳар кори неке, ки онҳо метавонанд, мо низ битавонем. Лекин асли мақсад на бегонашиносист, балки шинохти дигарон барои расидан ба шинохти хештан аст” (М. Шакурии Бухороӣ. Хуросон аст ин ҷо.-Душанбе, 2009.с.204).
Воқеан ҳам дар ҷараёни ҷаҳонгароӣ ва ҷаҳонсозӣ ба василаи чашмандози амиқи таърихӣ ва худшиносии миллии муқоисавӣ метавонад аз бегонапарастӣ, миллатситезӣ ва худпарастии авомфиребона раҳоӣ ёбад. Дар шароити имрӯз масъалаи худтакмилии таърихӣ ва фарҳангии миллат пеш меояд, ки роҳи дурусти амалӣ кардани он пеши роҳи бегонапарастӣ ва ифротгароиро дар шинохти манфиатҳои миллӣ мегирад.
Дар боби худтакмилии таърихиву фарҳангӣ, ки моҳияти сиёсиву иҷтимоӣ ва иқтисодиву маънавӣ дорад, таърихи гузаштаву имрӯза барои мо дарсҳои ибратбахше дорад. Дар ин замина агар мо ба сабақҳои таърих гӯш диҳем, ормонҳои миллиро дар дарозои таърих аз даст нахоҳем дод.
Оид ба воқеияти таърихиву фарҳангие, ки барои тоҷикон сарнавиштсоз будааст, мо дар боло ба Сомониён ва хидматҳои шахсиятҳои таърихиву фарҳангӣ мисол задем. Ҳоло ду мисоли дигар меоварем, ки ҳар ду ҳам дар тасдиқ ва таъкиди маънои ҳастии таърихӣ ва идомати ҳаёти маънавии миллат аст. Аввалӣ марбут мешавад ба забон, ки маънои аслии ҳастии таърихии тоҷиконро ҳифз мекунад, бахусус дар замоне, ки арабҳо сарзамини моро табдил ба як мамлакати исломӣ карда буданд. Дигарӣ, наҳзатҳои миллии мост, ки низ амнияти ҳастии таърихӣ ва бақои ҳувияти миллиамонро таъмин кардааст.
Тоҷикон замоне, ки дар муқобили таҳоҷуми бегонагон истодагарӣ карда буданд, аҳолии дигар мамлакатҳои арабҳо фатҳкарда, монанди Байнаннаҳрайн, Шом, Фаластин, Миср ва Шимоли Африқо дар муқобили забони арабӣ забони худро тадриҷан ба куллӣ аз даст доданд. Бо вуҷуди он, ки баъзе аз ин забонҳо, мисли оромӣ ва қибтӣ дорои собиқаи чандҳазорсола буданд ва ҳатто румиҳо низ дар ин сарзаминҳо баъд аз чанд аср ба забони фотеҳин (арабҳо) гуфтушунуд ва навишту хондан мекарданд. Вале гузаштагони мо баъд аз он, ки пурра ба тобеъияти арабҳо даромада буданд, забони худро ҳифз карданд ва дар гузашти замон онро аз истило ва нуфузи араб дар амон нигаҳ доштанд. Ҳатто, ҳамчунон ки таърих гувоҳӣ медиҳад, мардуми Бухоро ҷиҳати ҳифзи забон ва алоқае, ки ба забони модариашон доштанд, дар оғози ғалабаи ислом бо ин шарт исломро қабул карданд, ки дар намоз Қуръонро ба форсӣ бихонанд. Муҳаққиқон яке аз омилҳои дар муқобили таҳоҷуми араб зинда мондани ҳувияти миллии тоҷиконро ба он вобаста медонанд, ки миллати мо то ҳуҷуми аъроб давлат ва истиқлоле муайян дошт. Дар ҳоле, ки то ин замон Мисру Шом, Фаластину Урдун пеш аз он ки асири арабҳо шаванд, на фақат истиқлол надоштанд, балки дастхуши румиҳо шуда буданд. Барои ҳамин ҳам ба онҳо фарқ надошт, ки зери султаи арабҳо бошанд ё румиҳо.
Аммо гузаштагони мо, ки истиқлоли миллӣ ва давлатӣ доштанд ва бар асари таҳоҷуми араб имперотории деринашон аз байн рафта, ҳайсият ва эътиборашон дастхуши таҳқиру бедод ва таҳдидии араб гашта буд, омили дигар, наҳзати зиддиарабро дар воқеъ василаи наҷот ва ба манзалаи яке аз омилҳои эҳёи миллӣ ва ифтихороти гузашта ба ҳисоб меоварданд.
Бо ин ҳама қиёми Яъқуби Лайс аз муҳимтарин наҳзатҳои миллист, ки бо такя ба қудрати айёрон тавонист ба зӯри шамшер ҳукумати миллӣ барқарор кунад. Рӯҳияи ҳифз ва эҳёи арзишҳои миллӣ дар асрҳои баъд низ равиши аслии амал ва афкори фарзандони асили миллатро муайян мекунад. Дар ин равиш махсусан шоиру нависандагон ва муаллифони китобҳои таърихиву адабӣ ҷонсупорона саъю талош кардаанд, ки намунаи олии он фаъолияти Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров, Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода ва дигарон мебошад. Шахсиятҳое, ки ном бурдем, бо вуҷуди маҳдудиятҳои сиёсӣ, таъқиботи замони Шӯравӣ дар роҳи ҳифзи манфиатҳои миллат фидокориҳо карданд. Шинохти ягонагии миллӣ ва асли миллият меъёри диди назарӣ ва амалии фарзандони асили тоҷик буд. Агар бунёди шахсияти фарҳангӣ поя бар унсури худӣ надошта бошад, эҳтимоли зуҳури бегонапарастӣ, худфурӯшӣ ва ватанфурӯшӣ дар миён аст, ки фарҷоми он худношиносист. Ҳамин унсур дар таърихи тоҷикон, мутаассифона, будааст ва гоҳо бар зарари миллат тамом шудааст. Таблиғгароне, ки ҳаммиллатони моро бероҳа мекунанд, пеш аз ҳама, ғаразҳои сиёсӣ ва иқтисодӣ доранд. Онҳо мехоҳанд ҳавзаи нуфузашонро вусъат бахшанд. Ҳадафи бештарашон миллати моро аз дарун пора кардан аст, ки намунаашро дар мисоли амалҳои тахрибкоронаи ҳизбу ҳаракатҳои бадхоҳ мо дидем. Таърихи ду асри охири миллати мо гувоҳ аст, ки таблиғгарони хориҷӣ барои манфиатҳояшон шахсиятҳои ҷудогонаи миллӣ ва ормонҳои дарозумри тоҷиконро қурбони нафс ва ҳадафҳои ҷаҳонхориашон кардаанд.
Президенти мамлакат, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини фаъолияташон ба ҳайси Роҳбари давлат дар баробари анҷом додани вазифаҳои мураккаб ва печидаи марбут ба таҳкими сохтори сиёсии давлат омода ва баргузор намудани ислоҳоти иқтисодӣ ва ҳалли маҷмӯи масъалаҳои ҳаёти давлатӣ ҳамеша бар он мекӯшанд, ки соатҳое ҷудо кунанд, то бо ҳамватанон дидору мулоқотҳо ороста, сухан аз омӯзиш ва гиромидошти арзишҳои миллӣ бикушоянд ва мардумро ба роҳи фарогирӣ ва сабақандӯзӣ аз таърихи миллати хеш ҳидоят намоянд. Дар ин замина Эмомалӣ Раҳмон нахустин қадамеро, ки барои худшиносӣ ва огоҳии миллӣ тавсия медиҳанд, гиромидошти забон ва таърихи миллат аст. Сарвари давлат забонро появу бунёди ҳастии миллат медонанд ва бо далелҳои муътамад нишон медиҳанд, ки эҳёи давлатдории миллии тоҷикон пас аз ҳукмронии 200 — солаи арабҳо аз ба саҳнаи сиёсӣ баргардонидани забони модарӣ оғоз гардидааст ва бо рӯй овардан ба саҳифаҳои таърих иброз медоранд, ки барои гузаштагони мо ифтихор аз Ватан, забон, таърих ва фарҳанг ҳамеша ангезаи эҳсоси олӣ буда, дар ҳама давру замон аз ҷумлаи мафҳумҳои муқаддастарин арзёбӣ гардидааст.
Дар фароварди ин гуфтор ҳарфҳои зерини устоди зиндаёд, академик Муҳаммадҷон Шакурии Бухороӣ бояд ҳамчун васияти созанда дар гӯши дилу ҷони ҳаммилатон бошад: “Мо Ватан дорем, Миллати сарбаланд дорем, Имон дорем. Қадри ин неъмат бояд донист. Бояд дар ёд дошт, ки Миллат, Ватан, Имон ивазнопазир аст. Меҳан, Миллат, Дину Диёнат мафҳумҳои муқаддасанд, ки ба чизе, ба волотарин арзише наметавон иваз кард. Зарур аст, ки бар сари онҳо побарҷо ва устувор биистем”.
АМИТ «Ховар»